સ્વચ્છતાનાં બીજ

સ્વચ્છતાનાં બીજ

       પ્રાથમિક શાળાનું શિક્ષણ એટલે જાણે નવા ખેતરમાં નવી સવી પહેલી વાવણી. આ કામ કેટલું પવિત્ર અને પાવન ગણાય ! તેથી મને લાગે છે કે પ્રાથમિક શિક્ષક સાચે જ ભાગ્યશાળી છે. નાનાં નાનાં બાળકોમાં નવા વિચારો – સ્વસ્થ વિચારો – પ્રગતિશીલ વિચારો – પરિવર્તનશીલ – વિચારો મૂકી તે ભવિષ્ય માટે નવા સમાજનું નિર્માણ કરે છે. કદાચ તેથી જ શિક્ષકને સમાજનો ઘડવૈયો ગણવામાં આવે છે.

નિર્દોષ બાળકો સાથે રોજ કામ કરવાનો સાત્વિક અનુભવ, એટલે પ્રાથમિક શિક્ષણ ! નિખાલસતાનાં વાતાવરણમાં કામ કરવાનો અનુભવ એટલે પ્રાથમિક શિક્ષણ ! સત્યની સૌથી નજીક જઈ કામ કરવાનો અવસર એટલે પ્રાથમિક શિક્ષણ ! જુદા જુદા વાતાવરણમાં પરવરિશ પામી શાળાનાં દરવાજે આવેલું બાળક એને ધીમે ધીમે યોગ્ય રસ્તે અથવા એમ કહો કે મુખ્યધારામાં લઈ જવાની કોશિષ અહીંથી જ થાય છે. આમ તો બાળક મૂળે નિર્દોષ છે પણ ઉમર વધવાની સાથે આસપાસના અને પોતાનાં કૌટુંબિક - સામાજિક વાતાવરણની સારી માઠી અસર તેના પર પડે છે. માઠી અસરો દૂર કરવી અને સારી અસરોને પોષણ આપવાનું કામ તે પ્રાથમિક શિક્ષણનું અને પ્રાથમિક શિક્ષકનું છે.

માનનીય વડાપ્રધાનશ્રી જેવી સર્વોચ્ચ વિભૂતિ દ્વારા સ્વચ્છતાનો મુદ્દો એક નવી પહેલ તરીકે ઉઠાવાયો છે. સરકાર સાથે હાલ સમાજનાં વિવિધ અંગો તેમાં પોતપોતાનું યોગદાન આપી રહ્યાં છે. સારી બાબત છે કે ગંદકીથી ટેવાયેલા ગામો અને શહેરોમાં આ નવી પહેલ થકી સ્વચ્છતાની બાબતમાં મોટા સ્તરે પ્રાથમિક જાગૃતિ તો જરૂર ઊભી થઈ છે. અલબત્ત આ કામ લાંબાગાળાનું અને તેથી જ પુષ્કળ ધીરજનું કામ છે. સીધું સફાઈ અભિયાન ચલાવી શેરીઓ કે જાહેર સ્થળોની સફાઈ કરવી – કરાવવી તેની સાથે ગંદકી ન થાય તે બાબતે લોકજાગૃત્તિ ઊભી કરવી અત્યંત જરૂરી છે. આ મામલે ઘણું બધું થઈ શકે છે ને આપણે સૌએ સાથે મળી કરવાનું  છે, સાથે કરાવવાનું પણ છે.

અલબત્ત, સરકારની મનિષા ઉચ્ચતમ હોવા છતાં આખરે આ કામ પ્રજાજનોને વધુ અને સીધી રીતે સ્પર્શે છે. દેશનાં નાગરિકોએ તેને હવે આંદોલનનાં સ્વરૂપમાં ઉપાડી લેવું જોઈએ અને અપનાવી પણ લેવું જોઈએ. આ કામ એક બે દિવસનું કે અમુક મહિનાઓ કે વર્ષોનું નથી, પરંતુ લાંબી ધીરજનું છે. રોગ થયા પછી સારવાર થાય તે તો ઠીક છે; પણ રોગ જ ન થાય તે માટે પણ સકારાત્મક પ્રયત્નો સ્વચ્છતાની બાબતમાં હવે થવા જોઈએ. અનુભવે જણાયું છે કે સમાજમાં આ બાબતે અપેક્ષિત જાગૃતિ જણાતી નથી. સર્વત્ર ‘સરકાર બધું કરશે’ અથવા તો આ કામ તો સરકારનું જ છે. એવી ધારણા પણ દ્રઢ થયેલી છે. તેથી સરકાર સાથે સમાજ – ધાર્મિક સંસ્થાઓ – એનજીઓ આ કાર્ય માટે પોતપોતાનું યોગદાન આપે તે ખૂબ જ જરૂરી છે.

સરકાર અને સમાજ આ બાબતે શિક્ષકો પાસે પુષ્કળ અપેક્ષા સેવે છે ત્યારે એ આશાઓની પૂર્તિ માટે આપણે જ્યાં ઊભા છીએ ત્યાંથી એક ડગલું આગળ આવવું જોઈએ. સૌથી સારું અને લાંબાગાળાનું આયોજન શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ જ કરી શકે ! તેથી આ કાર્ય શાળા – મહાશાળાઓનું સહિયારું છે. અહી દેખીતી સફાઈ તો થાય જ છે, પણ તેની સાથે હવે પ્રારંભિક શિક્ષણથી જ સ્વચ્છતાની સમજ કેળવાય તેવા પ્રયત્ન વધુ ને વધુ થવા જોઈએ. શાળાઓમાં બાળપણથી બાળઘડતરનાં બીજા અનેક ગુણોની સાથે સ્વચ્છતાનાં બીજ પણ રોપાવા જોઈએ. બીજ રોપવાનો મતલબ ભવિષ્યનાં નવા સમાજનાં નિર્માણ માટે પાયાથી શરૂઆત કરવી. પ્રાથમિક કક્ષાએ બાળકોનો સ્વભાવ બદલવો – સુટેવો પ્રસ્થાપિત કરવી અને કુટેવો બદલવી એ શિક્ષકોનાં પક્ષે પાયાનું કામ ગણાવું જોઈએ. શિક્ષકો શીખવવા કરતાં રોપણ કરવા પ્રવૃત બને તેમ થવું જોઈએ. આમ, થશે તો જે બીજ રોપાયું છે તેનો વિકાસ થશે અને ભવિષ્યમાં સ્વચ્છતાનાં ઉજ્જવળ પરિણામો મળશે. પ્રાથમિક કક્ષાએ પહેલા ધોરણથી જ કાળજીપૂર્વક આ કામ થઈ શકે તો પછી બીજા... ત્રીજા... ચોથા.... પાંચમાં ધોરણ સુધી એટલી જ કાળજીથી એનું સંવર્ધન થવું પણ આવશ્યક છે. બાળકોનાં ઘડતર માટે આ પ્રારંભિક પાંચ વર્ષો એ બાળકની નિકટ રહી તેનામાં વિવિધ પ્રકારનાં સદગુણોનું બીજારોપણ થાય તે માટે ખાસ કરીને નિમ્ન પ્રાથમિક શિક્ષકોએ અભ્યાસક્રમની સાથે સતત જાગૃત રહી પ્રયત્ન કરતા રહેવાની વિશેષ આવશ્યકતા છે. આ પ્રક્રિયાનાં અસરકારક પરિણામો માટે શિક્ષકોએ સંગઠિત રહેવાની પણ એટલી જ જરૂર છે.      

ફક્ત શાળાક્ક્ષાની જ વાત કરીએ તો એમ કહી શકાય કે આ કામ માત્ર એક બે શિક્ષકોનું જ નથી. તમામ શિક્ષકો એક જ લક્ષ્ય (ટારગેટ) નક્કી કરી તે દિશામાં મહેનત કરે તો ખચિત આશ્ચર્યજનક પરિણામો લાવી શકાય તેમ છે. આવો, સ્વચ્છતા એ સ્વભાવ બની જાય તે માટે આપણે સૌ આજથી જ સહિયારા અને સંનિષ્ઠ પ્રયત્નો કરીએ.